KİMLER

Bilimsel araştırmalar, askeri ya da ticari çalışmalar için geliştirilen teknolojik yenilikler her zaman için bu çabalara salt izleyici olarak katılanların da ilgisini çekmiştir. Her ne kadar imrenilen teknoloji ekonomik gücü olanların beğenisine sunulsa da, alıcı kesim çoğu kez işlevsel bir gereksinimden çok gerçek kullanıcının kimliğine bürünebilmenin doyumu peşindedir. Böylece gece görüş dürbünleri ve "Rambo Bıçakları" (survival knife) duvarları süsler, helium kaçış valflı Rolexler kola takılır, araştırma amaçlı kuzey kutbu gezilerine inanılmaz bağışlar yapılarak katılınır.

Uzlaşmacı davranmak gerekirse bu konuda sevinmesi gereken kesim bilim adamlarıdır: ıtalya'dan kalkıp Yeni Zelanda'ya kuş türlerini saymaya giden gönüllüler, bir de bunun için üzerine para veriyorlarsa bu bilim adına sevindiricidir. Yıllarını habitat araştırmalarına vermiş bilim adamının yaşlılık günlerinde emeklerini "nakit'e çevirmek için Florida'daki "sualtı otelinde" 24 saat kalanlara "aquanot" belgesi vermesiyle bile uzlaşılabilir.

*Habitat: Sualtında uzun süreler kalınabilecek şekilde tasarlanmış barınak.

Tüketim toplumunun dalış kuruluşlarının bu dürtüyü en son kullandıkları alan da gaz karışım dalışları. Tabıı ki bunun paralelinde faaliyet alanlarının daralmasından yakınan sualtı tıp kuruluşlarının etkinliklerine de bir yenisi eklendi. Örneğin Undersea & Hyperbaric Medical Society (UHMS)'in son toplantısındaki "Technical Diving" oturumu ya da South Pasific Undersea 1996 yılı toplantısı. Görüldüğü gibi sualtı dünyasında yeni bir pasta paylaşılıyor. Yeni Zelanda'da kuş saymak ya da kutup ayılarının kuyruğunu çekmek (bunları vuran ayılar da oluyormuş) isteyen milli geliri sınırlı ülke sakinlerinden ola ki bu pastadan tatmak isteyen vardır, elimizden geldiğince zehirlenmesini önleyelim bayat pastadan.

*Teknik Dalış: Teknik dalışın günümüzde bir çok tanımı var. Bunlardan en yaygın olarak kullanılan RW. (Bill Hamilton tarafından kullanılan: "Dalış boyunca birden fazla gaz karışımı kullanılan dalışlar." Örneğin ilk 6 metrede saf oksijen, 30 metreye kadar Nitrox, 30-120 metre arasında Helyum oksijen kullanılan bir dalış

Nitrox karışımı azot ve oksijenden oluşur. Sonuçta %21 O2 %79 N2 içeren hava da, içindeki eser miktardaki diğer gazlar ihmal edildiğinde bir nitroxtur. Havadaki oksijen yüzdesi ile aynı yüzdede oksijen içeren tüm karışımlara (Trimix, heliox vs) normoksik (normal oksijen seviyeli) karışım adı verilir. Bu yüzdeden daha az oksijen varsa hipoksik, daha fazla oksijen varsa hiperoksik karışım adını alırlar.

Uygun dalış için uygun karışımın seçilmesinde anahtar kavram oksijen zehirlenmesidir.

Her ne kadar oksijen canlılar için yaşamsal öneme sahip bir element olsa da solunum ortamında kısmi basıncının artışı ile zehirleyici etkileri ortaya çıkar. Kabul edilen sınırlar derinlik sınırları içinde dalış yapan bir SCUBA dalıcısı için bir sorun oluşturmaz. Ancak bilindiği gibi ağır efor, gaz yoğunluğu artışı ve hatalı regülatör nedeniyle oluşabilecek CO2 birikmesi oksijen zehirlenmesine olan yatkınlığı da arttırır. Bu şekilde sara nöbeti benzeri nöbetlerin hava ile dalışlarda 43 metre'den daha derin dalışlarda oluşabileceği bildirilmiştir. Bundan başka oksijen ile zenginleştirilmiş gaz karışımlarıyla dalış yapan dalıcılar bu derinliklerden daha sığ derinliklerde de oksijen zehirlenmelerine yakalanabilirler. Saf oksijen solunarak yapılan dalışlarda 7 metre gibi sığ derinlikte bile zehirlenme oluşabilir.

Oksijen zehirlenmesi sonucu bulantı, baş dönmesi, görme bozukluğu sersemlik ve çınlama gibi belirtiler ortaya çıkabilir. Ayrıca bilinç kaybı ve sara nöbeti benzeri nöbetler gelişebilir (1).

Yaygın olarak bilinen güvenli bir dalış için oksijenin kısmi basıncı 1.6 ATA'nın altında olmasıdır. Ancak basınç tek başına bir sınır oluşturmaz. Bu sınır kişiden kişiye ve belirli bir kişi için de günden güne değişse de yapılan araştırmalar sonucu oksijen zehirlenmesinin ortalama zaman-kısmi basınçları elde edilmiştir (2) (Tablo 1). Bu sınırlara uyulması oksijen zehirlenmesi olasalığının sıfıra düşmesini değil en aza indirgenmesini sağlayacaktır.

Ardışık dalışlarda oksijenin zehirlenme etkisinin üstüste binmesi söz konusudur. NOAA (National Oceanic and Atmospheric Administration) Tablolarında oksijen zehirlenmesine neden olacak günlük toplam dalış süresi ayrıca belirtilir (Tablo 1).

Örnek: Tek bir dalış söz konusu olduğunda 1.6 ATM oksijen kısmi basıncı için sınır 45 dakikadır. Ancak 24 saat içinde 1.6 ATM kısmi basınç solumamız toplam 2.5 saati geçmemelidir. Bir tek dalış için 1.6 ATM kısmi basınca karşılık gelen oksijen zehirlenmesi sınırı 45 dakikadır. Hava dalışları için 45 dakikadan daha kısa dip zamanı için derinlik sınırı : 1.6 / 0.21 = 7.6 ATM (66 metre) olarak bulunur. Hava ile yapılan dalışlarda oksijen zehirlenmesi 66 metre 45 dakikadan sonra görülebilir. Literartürde nadir de olsa, daha sığ derinliklerde (43 metreye kadar) oksijen zehirlenmesine rastlanır. ıstisnai sınırlar (exceptional exposure limits) Zorunlu durumlarda sadece bir dalış için yukarıda belirtilen sınırlar aşılabilir (Tablo 2). Ancak bu dalışlarda oksijen zehirlenmesine karşı hazırlıklı olunmalı ve kesinlikle ardışık dalış yapılmamalıdır.

TABLO 2 NOAA Oksijen Kismi Basınç ve Bu Basınca ıstisnai Maruz Kalma Sınırları

Yukarıda belirtilen sınırlar ışığında düşünülünce oksijenle zenginleştirilmiş karışımlar kullanıldığında (Hiperoksik) dalış derinlik sınırlarının azaldığı görülmektedir. "Öyle ise bu karışımlar neden kullanılır?" sorusu akla gelecektir.

Oksijen yüzdesi arttırıldığında doğal olarak azot yüzdesi de azalacaktır. Böylece dokularda daha az azot çözülecek, bunun sonucunda da dekompresyon tablolarındaki bekleme süreleri azalacak ve dekompresyonsuz dalış sınırları artacaktır. Tablolardaki bu değişim "Eşdeğer Hava Dalışı Derinliği" kuramıyla açıklanır.

Eşdeğer Hava Dalışı Derinliği Kuramı (EHDD, Equivalent Air Depth EAD)

Bu kuram Amerikan Donanması Deneysel Dalış Birimi (NEDU, Navy Experimental Diving Unit) tarafından sınanarak geçerliliği kanıtlanmıştır (3). Bu kurama göre dekompresyon tablolarını belirleyen solunan gaz karışımının içindeki azotun kismi basıncıdır. Böylece azot kısmı basıncı azaltılmış bir karışım, hava dalışına göre daha derine dalınsa da aynı dekompresyon gereksinimi içerebilir. Nitrox ile gerçekleştirilen dalış derinliğine karşılık gelen hava dalışının derinliği Eşdeğer Hava Dalış Derinliği adını alır. EHDD'nin bulunabilmesi için nitrox dalışında maksimum derinlikteki solunum havasındaki azotun kısmi basıncının eşit olduğu derinlik bulunur.

Örnek: 20 metrede (3 ATM) hava solunduğunda azot gazının kısmı basıncı (3 x 0.79) 2.37 ATM olacaktır. Kullanılan gazın %60'ının azot %40'ının oksijen olduğu durumda ise 30 metre derinlikte (4 ATM) solunan gazdaki azotun kismi basıncı (4 x 0.6) 2.4 ATM olacaktır. Bu iki derinlikte vücutta çözünen azot gazı aynı miktardadır. Böylece %60 azot %40 oksijen içeren nitrox ile 30 metreye dalındığında hava ile 20 metreye dalınmış gibi olacaktır. 30 metre %60 azot %40 oksijen içeren nitrox dalışının EHDD'si 30 metredir. 30 metreye hava dalışında Amerikan Donanması Standart Hava Tablosu sıfır deko limiti 25 dakikadır. Aynı tablo 20 metre için (bir üst derinlik 21 m) 50 dakika vermektedir. Böylece %60 azot içeren nitrox karışımı kullanıldığında 30 metrenin sıfır deko limiti de 20 metre hava dalışı eşdeğeri olduğundan 50 dakikaya çıkacaktır. Ancak bu kez oksijenin kısmi basıncı 1.6 ATM olduğu için eğer ardışık dalış yapılacaksa 45 dakika aşılmamalıdır.

Yukarıdaki örnekte görüldüğü gibi nitrox karışımlarda azot yüzdesi azaltılarak, dokularda daha az azot çözünmesi amaçlanır. Dokularda daha az azot çözündüğünden nitrox ile yapılan dalışlarda daha uzun sıfır deko limiti elde edilir. Ancak, bu kez de oksijenin kısmi basıncı arttığından hava dalışlarına göre daha sığ derinliklerde oksijen zehirlenmesi görülebilir. Yukarıdaki örnekte sıfır deko limiti 25 dakikadan 50 dakikaya çıkmış ancak oksijen zehirlenmesi sınırı 66 metreden 30 metreye inmiştir. Görüldüğü gibi hiperoksik nitrox, dalış derinliğini sınırını arttırmak amacıyla kullanılmamakta, sıfır deko limitini arttırmakta kullanılmaktadır.

En çok kabul gören iki karışım NOAA Nitrox I (NNI) ve NOAA Nitrox II (NNII) karışımlarıdır. NNI da %32 oksijen %68 azot, NNII'da ise %36 oksijen, %64 azot bulunur. Bir karışım kullanılmadan önce ilk yapılacak işlem bu karışımın oksijen zehirlenmesine neden olmaksızın kaç metreye kadar kullanılacağını hesaplamaktır.

45 dakika sonunda 1.6 ATM kısmi basınca sahip oksijenin zehirlenmeye neden olacağından NOAA tablolarının derinlik sınırları:

Uygulanacak ikinci işilem EHDD kuramı uyarınca çevrim işlemi uygulandıktan sonra nitrox tablolarını oluşturmaktır. Ancak bu işlem için her seferinde yukarıdaki örnekte yapıldığı gibi belli bir mantıksal süreç içinde EHDD hesaplamak yerine aşağıdaki hazır formül kullanılanılması hesaplama süreci sırasındaki hataları en aza indirger. Bunun da ötesinde basit aritmetik hatalarını da önlemek amacıyla NNI ve NNII tabloları ayrıca mevruttur. Bu standart karışımların haricinde bir karışım kullanmak isteyenler EHDD formülü ile hesaplama yapmak zorundadır.

Örnek: NNI ile 30 metreye 20 dakika dalış yapmak isteyen bir balıkadam, NOAA Tablolarını evde unuttuğunu görür. Ancak yanında bir US Navy Standart Hava Tablosu vardır. Bu tabloyu NNI ile nasıl kullanır?

Böylece NNI ile 30 metreye 20 dakika dalış yapıldığında US Navy Tablosu 24.4 metreye 20 dakika olarak kullanılabilir. NNI ile30 metre dalışının sıfır deko limiti 24.4 m bir üst derinliğe tamamlananarak 27 metrenin sıfır deko limitine eşit olarak bulunur.Bu sınır 30 dakika olduğuna göre deko örnekteki dalış için deko gerekmez.

NNI ve Hava Tablolarının sıfır deko sınırlarının karşılaştırılması

Tablo 3'te görüldüğü gibi NNI sıfır dekompresyon süresini oldukça uzatmaktadır. SCUBA dalışlarda hava kaynağı sınırlıdır. Örneğin 15 metrede 15 litre/200 ATM bir tüp 500 lt rezerv hava bırakıldığında 25 lt/dakika hava tüketimi göz önünde bulundurulduğunda 40 dakika yetmektedir. Bu derinlikte sıfır deko limiti 100 dakika olduğundan, havanın oksijenle zenginleştirilmesi bir şey kazandırmaz, zaten daha sıfır deko limiti aşılmadan hava bitecektir. Bu derinlikte ancak nargile, kapalı ya da yarı kapalı devre nitrox kullanıldığında bir avantaj söz konusu olacaktır. Aynı hesap diğer derinlikler için tekrarlandığında 27 metreye varıncaya değin 15 litre/200 ATM tüpün kapasitesinin kısıtlılığından dolayı belirgin bir avantaj sağlamadığını görürüz. Ancak, örneğin 2 x 12 litrelik tüp kullanılsaydı, 21 metreden başlayarak nitrox kullanımı avantajlı olacaktı. Bu örnekte de görüldüğü gibi nitrox kullanımının sağladığı avantaj:

Nitrox öncelikle serbest hareket etmesi önemli olan askeri dalgıçlar ya da bilim adamları tarafından dekosuz dip zamanının arttırılması ve iş veriminin arttırılması amacıyla kullanılmaktaydı. Bu dalışlarda, hedef derinliğin önceden planlanması ve belirli bir disiplin ve profesyonellik bilinciyle uygulanması sözkonusudur. Öte yandan bu profesyonellik çerçevesinde bireylerin göze aldıkları risk yüksektir. Dalış sınırları daha keskin çizgilerle çekilmiş ve bireyler tehlikelere karşı daha hazırlıklıdır; bu meslek guruplarında dalış kazası bir cins meslek hastalığı olarak da görülebilir.

Ancak hobi amaçlı olarak dalındığında, özdisiplin ve öznel kararlar daha ön plana çıkar, buna karşın kabul edilebilir risk çok azdır. Bir başka deyimle kişiler daha serbesttir, ancak meydana gelecek kazaları kabul etmek istemezler. Böylece dalış derinlik sınırları daha iyi bir fotograf çekebilmek için, ilginç bir kabuğu almak için ya da dalış gurubu içinde saygınlık kazanmak için kolayca aşılır. Hava ile dalındığında derinlik sınırında zorlayıcı etken azot narkozudur. Ancak arkadaş sistemi ile dalındığında, bu azot narkozundan etkilenenin daha sığ derinliklere çekilmesiyle kolayca önlenebilir. Oksijen zehirlenmesi için gereken sınır ise tüp kapasitelerinin çok uzağındadır. Örneğin 66 metrede 45 dakika. Fakat nitrox ile dalındığında, oksijen zehirlenmesi sınırı kolayca erişilebilir hale gelir. Oksijen zehirlenmesi ise derinliğin azaltılması ile kolayca çözülemez. ıhtilaç ve kasılmalar içindeki dalgıca yardım etmek son derece zorlaşır. Hele regülatör ağızdan fırlamış ve çene kasılmışsa, kazazedenin kurtarılma şansı oldukça azalır.

Bir benzetme yapmak gerekirse hava ile yapılan dalışlarda azot narkozu sınırını geçerseniz, alkollü araba kullanma ile benzer bir riski taşırsınız Derinliğe bağlı olarak bu uyuşturucu kullanmış olmaya da benzetilebilir. Ancak nitrox dalışlarında oksijen zehirlenmesi sınırlarını aşacak olursanız, 220 volt şehir cereyanı ile çarpılırken araba kullanıyormuş gibi olursunuz.

Tabii gaz karışımının hazırlanması da aynı şekilde titizlikle denetlenmesi gereken bir noktadır. Karışımın tüpe doldurulması, kullanılan malzemenin temizliği, oksijen kullanımında dikkat edilecek noktalar, oksijen kısmi basıncının ölçülmesi, bu ölçümdeki hata payı, ölçen cihazın kalibrasyonu son derece önemli konulardır. Profesyonel kesimin doğası gereği bu noktalar belirli bir disiplin içinde gerçekleşmektedir. Ancak aynı titizliği hobi için dalan kesimden beklemek, ancak bu kesimin gerekli eğitim ve kişisel olgunluğu ile gerçekleşebilir.

ülkemizde hava dalışlarında yaygın olarak görülen azot narkozu derinlik sınırlarının aşılmasının, nitrox dalışlarına da uygulanmasının son derece olasalık dahilindedir. Tüm bunlara eğitim sistemlerindeki keşmekeş yapı ve bröve satma olayı eklenince gaz karışım dalışlarının Türkiye'ye kaçınılmaz bir biçimde gelişini kaygı ile izlemekteyiz.